داستان یک موزیک؛ ای ایران، ای مرز پرگهر

صدایش می لرزید مثل وقتی که دکتر حسین گل گلاب یک ماه و نیم قبلش با آن حال آشفته درِ دفتر روح الله خالقی در خیابان هدایت را باز کرد و بغضش با این دو بیت ترکید؛ بغض سرزمینی که ۳ سال بود در اشغال سربازان متفق بود.

آن شب برنامه های دیگری هم اجرا شد، اما آنچه از شب موسیقی ترانه های محلی و ملی باقی ماند اجرای ماندگار سرود <<ای ایران>> بود؛ سرودی که از مثلث خالقی، گل گلاب و بنان متولد شد.

اگر بخواهیم در میان تمام تصنیف های تاریخ موسیقی ایران تنها یک اثر را به عنوان ملی ترین اثر ایران بدانیم بی تردید آن یک تصنیف ای ایران خواهد بود؛ تصنیفی که به روایتی در یک روز دلتنگ شهریور ۱۳۲۳ در مسیر خیابان سعدی تا خیابان هدایت از سر چهارراه سیدعلی خلق شد.

تصنیفی که هنوز هم بعد از ۷۶ سال به احترام نامش هر ایرانی را در هر جای دنیا از جای بلند می کند و بدون اینکه کسی بخواهد، نوای ملی ایرانیان شده است. اما شاید بخشی از این ماندگاری به خاطر داستانی باشد که منسوب است که باعث شکل گیری آن شده.

برخی از نزدیکان دکتر حسین گل گلاب و روح الله خالقی داستان این تصنیف را از آن روزی می دانند که دکتر حسین گل گلاب قرار بود به دیدار دوستش روح الله خالقی در دفترش برود که در آن زمان در خیابان سعدی، خیابان هدایت قرار داشت.

در راه همینطور که دکتر شاعر گیاه شناس و استاد دانشگاه از سر چهارراه استانبول به سمت خیابان هدایت در مسیر خیابان سعدی می رفت که دید سربازی آمریکایی در حال کتک زدن مغازه داری است که در چهارراه سیدعلی کاسبی می کرد. البته برخی از منابع این درگیری را بین سربازی آمریکایی یا هندی و سربازان ایرانی می دانند؛ اما چند منبع اعتقاد دارند که کسی که کتک می خورد صاحب مغازه ای بود که جنسی را که سرباز آمریکایی می خواست نداشت. آن سرباز خارجی همینطور که مرد ایرانی را زیر لگد خود گرفته بود به زبان خودش به او فحش می داد.

دکتر گل گلاب معنی فحش های او را می فهمید، اما مانند بقیه مردم کاری از دستش برنمی آمد. سربازی از ارتش فاتحان ایران بود و عملا اداره کشور را به دست داشتند ایستاد و کتک خوردن مرد را نظاره کرد. مسیر کوتاهی که برای رسیدن به دفتر خالقی بود را نفهمید چطور طی کرد. اما وقتی به دفتر خالقی رسید بغضش ترکید و واقعه را برای خالقی تعریف کرد و گفت چند بیتی به ذهنم آمده است و می خواهم آن ها را برای روح تحقیر شده مردم ایران بگویم. خالقی کاغذی مقابلش گذاشت و گفت هر چه بگویی من با آهنگ خواهم ساخت.

حسین گل گلاب بعد ها در مصاحبه ای هرچند به انگیزه اش برای خلق این سرود اشاره نمی کند، اما گفته بود: <<در سال۱۹۴۴، در شرایطی که چکمه های نیرو های اشغالگر هر وطن پرستی را می لرزاند، من ایده این شعر به ذهنم رسید. سپس پروفسور خالقی موسیقی آن را نوشت و در برابر همه مقاومت های ی، این ترانه راه خود را به دل و روح مردم پیدا کرد>>. گل گلاب روی کاغذ می نویسد: <<ای دشمن ار تو سنگ خاره ای من آهنم/ جان من فدای خاک پای میهنم>>.

او خیلی زود کاغذ مرتبی را به دست روح الله خالقی داد. او در آواز دشتی این سرود را تنظیم کرد و به ارکستر داد تا تمرین کند و برای برنامه شب ترانه های محلی و موسیقی ملی که اداره موسیقی به پیشنهاد کلنل وزیری برگزار می شد اجرا شود. سرود ای ایران با آنکه خیلی سریع و کاملا در فضایی هیجانی سروده شد، اما ویژگی هایی دارد که کمتر در تصنیف های ملی وجود دارد.

منابع مختلفی این نظر را تأیید کرده اند که <<تک تک واژه های به کار رفته در سرود، فارسی است و در هیچ یک از ابیات آن کلمه ای معرب یا غیرفارسی وجود ندارد. سراسر هر سه بند سرود، سرشار از واژه های خوش تراش فارسی است؛ زبان پاکیزه ای که هیچ واژه بیگانه ای در آن راه پیدا نکرده است، و با این همه هیچ واژه ای نیز در آن مهجور و ناشناخته نیست و دریافت متن را دشوار نمی سازد.

دومین ویژگی سرود ای ایران در بافت و ساختار شعر آن است، به گونه ای که تمامی گروه های سنی، از کودک تا بزرگسال می توانند آن را اجرا کنند. همین ویژگی سبب شده این سرود در تمامی مراکز آموزشی و حتی کودکستان ها قابلیت اجرا داشته باشد؛ و بالاخره سومین ویژگی ای که برای این سرود قائل شده اند، فراگیری این سرود به لحاظ امکانات اجرایی است که به هر گروه یا فرد امکان می دهد تا بدون ساز و آلات و ادوات موسیقی نیز بتوانند آن را اجرا کنند.

آهنگ این سرود که در آواز دشتی خلق شده، از ساخته های ماندگار روح الله خالقی است. ملودی اصلی و پایه ای کار، از برخی نغمه های موسیقی بختیاری که از فضایی حماسی برخوردار است، گرفته شده است>>. او برای خواندن این شعر انتخاب های زیادی داشت، کر نخستین گزینه بود، اما غلامحسین بنان و ارکستر مدرسه نظام بهترین انتخاب بودند. نوشته اند که یحیی معتمدالدوله هم انتخاب شده بود و این تصنیف را خوانده بود.

اما بنان برای خواندن آن آماده شد. موسیقی در کمترین زمان آماده شد و در شب بیست و هفتم مهر ماه در دانشکده افسری طی ۲ شب در خلال شب ترانه های محلی و موسیقی ملی در دبستان نظامی اجرا شد. این شب که به گزارش رومه اطلاعات بیست و هفتم مهر ماه با حضور جمعی از رجال شناخته شده در ساعت هفت بعد از ظهر برگزار شد ابتدا آقای عاشورپور یکی از آهنگ های محلی تالشی را خواند و بعد از آن ترانه <<بلبل مست>> که کلنل وزیری براساس تصنیفی از حسین گل گلاب ساخته بود توسط عبدالعلی وزیری اجرا شد.

اجرای پیانوی جواد معروفی و آهنگ کردی از برنامه های دیگر این شب بود. در بخش دوم برنامه کلنل علینقی وزیری روی سن رفت و با اشاره به استقبال مردم از ترانه های محلی از روند جمع آوری آن ها گفت. اما شاید مهم ترین حرف وزیری بعد از اشاره به مشکلات زیادی که مدرسه موسیقی داشت آنجایی بود که گفت: <<در تجربیات ۲۰ سال معلمی چه بسا قریحه های توانا دیده ام که خود را به دست پیشامد سپرده و از هنری که آنان را مشغول و سرافراز و سعادتمند می کرد کناره گرفتند و با یک زندگی عادی و با یک فکر پر از یاس و تیرگی به سر می بردند در حالی که در بر ابر آن ها کسانی بودند که با آنکه در جریان زندگی بار ها شکست خورده بودند باز به ابتکار و کوشش پرداخته و دست از کار نکشیده و از هر شکستی تجربه ای اندوخته و باز به کار پرداختند>>.

بعد از این حرف ها بود که خودش قطعه ای در دستگاه اصفهان نواخت و بعد نوبت بخش دوم برنامه رسید که پایانش اجرای آهنگ ای ایران بود که در ساعت ۱۰ شب اجرا شد و با استقبال حضار روبه رو شد؛ استقبالی که باعث شد این اجرا دوباره نواخته شود؛ اجرایی که از شب ۲۷ مهر ۱۳۲۳ تا امروز در تاریخ ایران جریان دارد.